W rozwoju cywilizacji ogromną rolę odegrał proces komunikacji między ludźmi. Już bowiem człowiek pierwotny stosował pewne znaki o symbolicznym znaczeniu (np. ułamane gałęzie, kopczyki z ziemi itp.). Ludzie pierwotni znali również technikę rysunku "pierwszego kroku do znalezienia graficznej formy zapisu myśli i mowy, a więc powstania pisma"[1]. Fazę pośrednią między obrazami a pismem tworzyły ideogramy, które wyrażały sens poprzez odpowiedni układ znaków.
    Istotną rewolucję komunikacyjną stanowiło wprowadzenie pisma alfabetycznego, w którym każde słowo można zapisać za pomocą niewielkiej liczby znaków.
    Kolejnym doniosłym wydarzeniem w procesie rozwoju komunikowania był wynalazek i upowszechnienie druku. T. Goban Klas[2], dokonując klasyfikacji kolejnych stadiów rozwoju ludzkiego komunikowania, określa ten okres jako erę druku i komunikowania masowego, w przeciwieństwie do wcześniejszych stadiów: ery znaków i sygnałów, mowy i języka, pisma.
    Kolejny etap - to okres telekomunikacji i informatyzacji, który rozpoczął się w poł. XIX wieku. Pojawiły się wtedy znaczące dla procesu komunikacji wynalazki: telegraf, telefon, fotografia, płyty gramofonowe i film. W I poł. XX wieku rozpoczął się rozwój radia i telewizji.
    Koniec XX wieku badacz określa jako erę komputera (a w świetle rozwoju Internetu - erę telekomputera), który dzięki zawartości mikroprocesora łączy się "... z technikami przekazu, telefonem i monitorem telewizyjnym, kompaktową płytą muzyczną, w nowe formy komunikowania i mediów"[3].
    Najważniejszą formą komunikowania w czasach nam współczesnych jest komunikowanie masowe, czyli proces porozumiewania się za pomocą środków komunikowania masowego (prasy, radia, telewizji, książki, filmów itp.). Komunikacja masowa nie byłaby możliwa bez mediów. W powszechnym odbiorze przez pojęcie media rozumie się środki masowego przekazu; według "Popularnej encyklopedii mass mediów" - to także "... instytucje oraz urządzenia techniczne służące do szerokiego i szybkiego przekazywania informacji wielkim, zróżnicowanym i anonimowym grupom ludzi"[4].
    Wśród mass mediów wyróżnia się media tradycyjne (prasę, radio, książkę) oraz media alternatywne (telewizję satelitarną, Internet) a także w szerszym ujęciu miejsca i obiekty kultu, pamięci narodowej, najcenniejsze zabytki sztuki.
    Coraz częściej pojawia się również pojęcie multimedia, które oznacza "technikę łączenia w jednym audiowizualnym przekazie różnych typów informacji, głównie dźwięku, obrazu, animacji i tekstu, uzyskiwanymi dzięki wykorzystaniu najnowszej techniki komputerowej"[5].
    Dzięki interakcyjnym możliwościom multimedia zajmują ważną pozycję w procesie edukacji, umożliwiając uczącemu się skorzystanie z "wielokodowego" przepływu informacji. Złożony proces tworzenia wiedzy realizowany jest, według Morbitzera[6], za pomocą trzech kodów: obrazowego, werbalnego i abstrakcyjnego. W rozwoju jednostki ludzkiej kodem pierwotnym jest kod obrazowy, w późniejszym okresie kod werbalny, a wreszcie abstrakcyjny, gdy język stanie się narzędziem operacji myślowych.
    Fundamentalnym postulatem efektywnej pracy z multimediami jest harmonia miedzy tymi trzema rodzajami kodów. Tymczasem edukacja multimedialna zbyt mocno akcentuje kody obrazowe, w odróżnieniu od tradycyjnej, która koncentrowała się na werbalizmie. Stąd ogromna rola nauczyciela, który powinien przywrócić równowagę kodów reprezentacji wiedzy poprzez "dostarczenie uczącym się osobom oferty aktywizującej pozostałe kody i zapewniającej generowanie płynnych przejść między nimi"[7], tak aby informacja przekształciła się w wiedzę.
    Media stały się nieodłącznym elementem życia nieomal każdego człowieka, "...skutecznym narzędziem przeobrażeń cywilizacyjnych i kulturowych poprzez ofertę przeróżnych przekazów medialnych wywołujących nieustanne zmiany norm, wartości, wzorów zachowań, poszukiwań naukowych, artystycznych i technicznych"[8]. Media przyczyniły się do przemian pozytywnych, ale i licznych zagrożeń społecznych. Właściwe zrozumienie możliwości i roli mediów przez młodych ludzi jest bardzo ważnym zadaniem edukacyjnym, a od skuteczności tego procesu zależy efektywne wykorzystanie przekazów medialnych we wszystkich aspektach życia społecznego i kulturalnego. Takie działanie daje również gwarancję eliminacji zjawisk niepożądanych.
    Gwałtowny rozwój nowości technologicznych powodujący przeobrażanie się społeczeństwa industrialnego w społeczeństwo informacyjne stawia nowe wymogi przed systemem oświaty. Współczesna edukacja powinna przygotować ucznia do życia w tym społeczeństwie. Wzrastająca rola mediów i ich powszechność sprawiają, że zaczynają one odgrywać dominującą rolę w procesie wychowania. Wiedza o mediach, czyli edukacja medialna, powoli staje się wszechobecna na wszystkich poziomach edukacji współczesnego człowieka.
    Obok tradycyjnych medialnych środków dydaktycznych pojawiły się multimedia, spośród których szczególne uznanie zdobyły encyklopedie, słowniki, leksykony, programy do nauki języków obcych itp. Atrakcyjna forma multimediów umożliwia daleko idącą indywidualizację procesu uczenia się i realizację różnych form nauczania na odległość. Coraz częściej media umożliwiają pracę i zakupy bez wychodzenia z domu.
    Wiedza o mediach staje się wyjątkowo istotnym elementem wykształcenia młodego człowieka, gdyż "...różne media są integralnym składnikiem każdego jednostkowego otoczenia"[9]. Kształtowanie kompetencji komunikacyjnych ucznia zaowocuje świadomością negatywnego wpływu niektórych przekazów medialnych. Wynikiem tego procesu będzie skierowanie uwagi odbiorcy na przekazy wartościowe, zawierające społecznie pozytywne treści i elementy kultury elitarnej. Pozwoli uchronić młodego człowieka przed konsekwencjami przyjęcia mimetycznego stylu odbioru mediów, skierowanego na przekazy proste, a wręcz prymitywne. Jak wskazuje M. Walczak[10] upowszechnienie właśnie tego stylu doprowadziło do kryzysu rozumienia, a w konsekwencji do uzależnienia od mediów. Mass media, zagospodarowując bowiem w głównej mierze czas wolny odbiorców, decydują o popularnym charakterze współczesnej kultury. Jak twierdzi J. Skrzypczak,[11] ich odbiór spowodował znaczny spadek czytelnictwa książek i frekwencji w placówkach kultury. Korzystanie z przekazów kultury elitarnej należy dziś do rzadkości, coraz rzadziej chodzimy do teatru czy muzeum.
    Z analizy danych statystycznych wynika, że nakłady książek i broszur (poza rokiem 1990) ulegają systematycznemu obniżeniu i np. w 1997 roku (93,7 mln egzemplarzy) były mniejsze niż w 1960 roku (115,6 mln egzemplarzy). Zmienia się również koniunktura - w ostatnim czasie największą popularnością cieszą się podręczniki szkolne i lektury oraz pozycje, które traktuje się jako rodzinną inwestycję, a więc słowniki, poradniki, encyklopedie.
    Badania czytelnictwa krajowego wykazują, że prawie połowa dorosłych Polaków nie czyta książek w ogóle. Zwiększa się natomiast tendencja czytelnictwa magazynów na niekorzyść dzienników. Jednocześnie wzrosła także liczba abonentów telewizyjnych.
    Rola mediów w całościowej globalnej edukacji społeczeństwa jest więc znacząca. Zadanie wychowania i kształcenia młodego pokolenia media publiczne realizują przede wszystkim poprzez ofertę programów edukacyjnych. Jak podaje W. Sonczyk[12], w 1996 roku audycje edukacyjne i poradnicze stanowiły 8,9% ogółu programów telewizji publicznej, a widowiska i spektakle teatralne zaledwie 1,6%. Jeszcze bardziej niekorzystnie wypadła struktura audycji radiowych, gdzie programy edukacyjne i poradnicze stanowiły 3,6% wszystkich emitowanych programów. Tymczasem misja TVP SA jako nadawcy publicznego rozumiana jest przez odbiorców jako "dostarczanie rzetelnej i wiarygodnej informacji (53% badanych) oraz emitowanie treści edukacyjnych i oświatowych, połączonych z pozytywnym wpływem na zachowania i postawy społeczne (36% badanych)"[13]. Przytoczone wyniki sugerują, że oczekiwania odbiorców telewizji publicznej w odniesieniu do funkcji edukacyjnej i wychowawczej są znacznie większe.
    Goban-Klas[14], mówiąc o funkcji mediów w społeczeństwie, podkreśla, że powinny one między innymi wypełniać następujące obowiązki:
a) działać dla dobra odbiorców, którym służą;
b) pełnić rolę edukacyjną i wyrażać to, co najlepsze z dorobku kulturowego.
    Życie w społeczeństwie informacyjnym, obok niezaprzeczalnych pozytywów, przede wszystkim szybkiego przepływu informacji i dostępu do baz danych, niesie ze sobą ogromne zagrożenia. Jednym z podstawowych skutków rosnącej liczby środków komunikowania jest ogromna ilość informacji, które dla przeciętnego odbiorcy stają się wręcz szumem informacyjnym. W natłoku ważnych i nieistotnych przekazów użytkownik musi dokonać selekcji materiału. Stąd konieczność świadomego, selektywnego i dogłębnego wyboru najbardziej wartościowych i istotnych pozycji, tak aby w gąszczu informacji odbiorca mógł dokonać właściwego wyboru, informacja "...ma bowiem swoją wartość tylko wtedy, gdy jest dostępna tam, gdzie jest potrzebna, gdzie jest potrzebna dla tego, komu jest potrzebna i dla celu, dla którego jest niezbędna"[15].
    Edukacja medialna poprzez zamierzone i celowe działania nauczycieli powinna zatem zmierzać do kształtowania pozytywnych postaw wobec mediów. Jedną z nich jest postawa krytyczna, która angażując intelekt, "wyklucza naiwny stosunek do treści publikowanych w mediach, uległość wobec cudzych opinii i treści propagandowych, zakłada zaś znajomość głównych mechanizmów działania mediów, dystans emocjonalny wobec odbieranych komunikatów oraz czerpanie informacji z wielu źródeł i porównywanie ich (ocenianie wiarygodności)"[16]. Wśród pożądanych postaw wymienia się również postawę selektywności, która zakłada przemyślany wybór odbieranych treści, poprzez uświadamianie dzieciom konsekwencji jej braku, np. niepotrzebnej straty czasu. Edukacja medialna powinna również dążyć do kształtowania postawy twórczej aktywności, która ma stanowić alternatywę wobec biernego odbioru mediów.
    Nieprzemyślane, zbyt długie korzystanie z przekazów medialnych powoduje spadek aktywności społecznej człowieka i zmiany zachodzące w jego psychice oraz sposobie postrzegania świata. Do najczęściej występujących zalicza się zmniejszenie wrażliwości słuchowej - młodzi ludzie potrafią oglądać, nie potrafią natomiast słuchać innych i rozmawiać z nimi. Technika utrudnia bowiem proces integracji międzyludzkiej, stwarzając jedynie możliwość kontaktów pośrednich, które nie uczą bycia z ludźmi. W rezultacie młody człowiek czuje się jeszcze bardziej samotny. Niepokojącym symptomem są również trudności w koncentracji i pamięciowym opanowywaniu tekstu.
    Zbyt długie przebywanie w świecie mediów może doprowadzić także do rozwoju stanów lękowych, poczucia wyobcowania i bezsilności człowieka wobec rzeczywistości, w której żyje. M. Walczak[17], opisując wpływ telewizji na świadomość młodych ludzi, podkreśla, że "...powstające wyobrażenia są fragmentaryczne i niepowiązane ze sobą, co nie stanowi dobrego podłoża do jednostkowych analiz i syntez"[18]. Konsekwencją tego jest przepaść pomiędzy przyśpieszonym rozwojem fizycznym a opóźniającym się dojrzewaniem emocjonalnym i umysłowym kolejnych roczników dzieci i młodzieży.
    U wielu młodych użytkowników mediów pojawia się również niebezpieczne zjawisko fascynacji wirtualną rzeczywistością, zwłaszcza gdy dają one szansę interaktywności. Nowe techniki multimedialne, łącząc dźwięk, obraz trójwymiarowy, a nawet dotyk, stwarzają takie wrażenie realności, że powrót do świata rzeczywistego staje się problemem. Często młody człowiek utożsamia się z wirtualnym bohaterem, gdyż nie po-trafi dostrzec granicy między światem fantastycznym i realnym. Ta "narkotyzująca funkcja najnowszych mediów zasługuje na baczną uwagę, gdyż może skłonić do nieświadomego zmienienia dżojstika na kij baseballowy"[19]. Skutkiem częstego oglądania scen agresji i przemocy pojawia się również akceptacja dla takich zachowań i stępienie wrażliwości, określane mianem znieczulicy społecznej.
    Coraz częściej pojawiają się także głosy o zjawisku uzależnienia od techniki elektronicznej, które określa się jako dataholizm. Szczególnym rodzajem dataholizmu jest uzależnienie od Internetu, czyli netoholizm. S.Taboł[20] wśród objawów tego uzależnienia wymienia: utrzymywanie kontaktów z ludźmi tylko przez Internet, utratę zainteresowania innymi formami aktywności, zmianę języka, brak kontroli czasu spędzanego w sieci. W celu "odciągnięcia młodzieży od codziennego, długiego przesiadywania przed szklanym ekranem, należałoby tworzyć alternatywne kanały komunikacji międzyludzkiej"[21].
    Równie niebezpieczny wydaje się wzrost znaczenia mediów w dziedzinie wychowania młodego człowieka, odbywający się kosztem rodziny. Bardzo często rola rodziców sprowadza się do zaspokajania potrzeb materialnych dziecka, brak natomiast codziennych kontaktów emocjonalnych z dzieckiem. Media wypełniają czas przeznaczony na zabawę, rozmowę, dyskusję. Edukacją medialną powinni więc zostać objęci także rodzice, po to, by mogli od najmłodszych lat kierować rozwojem dziecka, wskazując bajki, programy i filmy wzbogacające wiedzę i osobowość dziecka. Ta nowa rola rodziców jest podyktowana obecnością w eterze stacji komercyjnych, które emitują bajki pełne agresji i okrucieństwa oraz mało wartościowe seriale, bardzo chętnie oglądane przez dzieci. Niewielką pomocą są także oznaczenia programów telewizyjnych, gdyż często zdarza się, że w zależności od stacji, ten sam program jest różnie zaklasyfikowany. Dla dobra dziecka rodzic powinien więc wspierać pedagoga w działaniach, nad którymi ten nie może sprawować kontroli.
    Dostrzegając możliwe zagrożenia ze strony mediów, nie należy zapominać o ogromnych korzyściach płynących ze świadomego i przemyślanego korzystania z przekazów medialnych. Taki sposób traktowania mediów może przyczynić się do "bardziej systematycznego i krytycznego uświadamiania sobie świata"[22] i być źródłem rozwoju własnej osobowości. Media umożliwiają uczniowi poznanie i zrozumienie zjawisk o charakterze globalnym (toczące się wojny, zagrożenia cywilizacyjne itp.). Spełniają również ważną rolę w upowszechnianiu osiągnięć kultury różnych narodów.
    Ogromne znaczenie mediów obserwuje się także w popularyzacji produktów kultury, takich jak: książki, kasety, CD ROM-y. Do najbardziej rozpowszechnionych, obok CD ROM-ów, należą właśnie książki, które "za pomocą Globalnej Pajęczyny przedstawić można najwszechstronniej i najciekawiej"[23]. Stąd coraz większa popularność księgarni internetowych. Dzięki mediom kreuje się również imprezy masowe, np. sportowe czy muzyczne. Media zatem zostały włączone w proces szeroko rozumianej edukacji kulturalnej.
    Aby stały się w głównej mierze źródłem pożądanej aktywności społecznej młodych ludzi, konieczna jest dobrze przemyślana i zaplanowana edukacja czytelnicza i medialna, obejmująca różne poziomy kształcenia.

Przypisy:
[1] GOBAN-KLAS T. Powstanie i rozwój mediów. Od malowideł naskalnych do multimediów Kraków 2001 s. 14
[2] GOBAN-KLAS T. Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu Warszawa; Kraków 1999 s. 16
[3] Tamże s. 17
[4] POPULARNA encyklopedia mass mediów red. J. Skrzypczak Poznań 1999 s. 303
[5] WALCZAK M. Media w edukacji współczesnego człowieka Cz. 1 "Poradnik Bibliotekarza" 2003 nr 1 s. 12
[6] MORBITZER J. O multimediach okiem pedagoga "Poradnik Bibliotekarza" 2001 nr 6 s. 2
[7] Tamże s. 2
[8] WALCZAK M. dz. cyt. s. 12
[9] Tamże s. 13
[10] Tamże s. 13
[11] POPULARNA encyklopedia mass mediów dz. cyt. s. 310
[12] SONCZYK W. Media w Polsce. Zarys problematyki Warszawa 1999 s. 138
[13] Tamże s. 152-153
[14] GLOBAN-KLAS T. Media i komunikowanie... dz. cyt. s. 158
[15] MORBITZER J. dz. cyt. s. 3
[16] NOWAKOWSKA-BURYŁA I. Postawy dzieci wobec mediów "Edukacja Medialna" 2003 nr 1 s. 33
[17] WALCZAK M. Wirtualny świat telewizji Cz. 2 "Poradnik Bibliotekarza" 2003 nr 2 s. 14
[18] Tamże s.14
[19] GOBAN-KLAS T. Media i komunikowanie... dz. cyt. s. 303
[20] TABOŁ S.Cyberuzależnienia "Edukacja Medialna" 2003 nr 1 s. 27-28
[21] IZDEBSKA J. Młodzież-media elektroniczne. Nowa przestrzeń edukacyjna "Edukacja Medialna" 2003 s. 26
[22] WALCZAK M. Wirtualny... dz. cyt. s. 14
[23] FROŁOW J. Jak nowe media wpływają na czytelnictwo? "Poradnik Bibliotekarza" 2002 nr 12 s.10