Lekcja odbywa się w bibliotece w pracowni multimedialnej

Cel ogólny:
- rozszerzenie i utrwalenie wiadomości o dziejach pisma i książki
- uczeń potrafi korzystać z informacji znajdujących na odpowiednich stronach internetowych

Cele szczegółowe:
- uczeń potrafi wymienić poszczególne rodzaje pisma : pismo obrazkowe, pismo węzełkowe (kipu), pismo klinowe, hieroglificzne, pismo wyrazowe, pismo sylabowe oraz pismo alfabetyczne
- uczeń zna poszczególne etapy rozwoju pisma
- uczeń potrafi wymienić narzędzia i materiały pisarskie w Mezopotamii, Egipcie, Chinach
- potrafi wymienić, w jakiej postaci występowała książka w starożytności, w średniowieczu
- uczeń wie, co to inkunabuły oraz starodruki
- uczeń wie, w jakiej postaci występuje książka współczesna

 Metody:
- pogadanka
- pokaz
- ćwiczenia

Formy:
- praca indywidualna
- praca w grupach

Pomoce dydaktyczne:
- materiały przedstawiające dzieje pisma, dzieje książki
- komputery z dostępem do Internetu
- kartki z poleceniami dla uczniów
- wydawnictwa zwarte :
Lipin L., Biełow A.: Gliniane księgi. Warszawa: 1954
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Wrocław : 1987
Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław : 1971

Przebieg zajęć:

• Powitanie klasy
• Słowo wstępne nauczyciela

Książka ma bardzo długą historię. Podobnie, jak cała kultura przechodziła ona ewolucję od form najprostszych do tych dzisiejszych i niekoniecznie przypominających książkę jak dyskietka czy płyta CD.
Przed wynalezieniem pisma wszelkie informacje zachowywano w pamięci. Człowiek nie jest jednak w stanie wszystkiego zapamiętać i przekazać innym. Dzięki pismu człowiek mógł utrwalać informacje, przekazywać je innym ludziom w czasie i przestrzeni. Pismo przybierało więc wiele postaci : od prostych znaków obrazkowych do znaków umownych, gdzie dźwięki są zastępowane przez litery danego języka.

• Nauczyciel, wykorzystując przygotowane materiały, omawia poszczególne rodzaje pisma (pismo obrazkowe-piktogramy, pismo węzełkowe, wampun, pismo klinowe, hieroglify, pismo sylabowe, wyrazowe, pismo alfabetyczne).

Pierwsze rysunki w skale, czyli petroglify pojawiły się około 10-9 tys. lat p.n.e. Później z petroglifów wykształciły się piktogramy, czyli obrazy lub schematyczne rysunki przedmiotów będące symbolami zjawisk.
Około 3400 r. p.n.e. wykształciło się pismo ideograficzne. Był to zestaw umownych znaków graficznych wyrażających treść. Do dziś ideogramami posługują się Chińczycy.
Starożytni Sumerowie zamieszkujący Mezopotamię posługiwali się pismem klinowym, które jest przykładem pisma ideograficznego (każdy znak oznaczał cały wyraz).
Około 3300 r. p.n.e. w Egipcie wykształciło się pismo hieroglificzne (słowo hieroglify pochodzi z j. greckiego i oznacza "święte znaki pisarskie", ponieważ używano ich głównie do pisania tekstów w świątyniach i grobowcach).
Pismo obrazkowe było bardzo trudne do nauczenia się, gdyż składało się z wieku znaków. Dodatkowo jeden symbol mógł mieć kilka znaczeń, np. rysunek słońca mógł znaczyć tyle, co bóg słońce, ale też dzień, doba.
Następnym etapem rozwoju pisma było przejście od znaków oznaczających wyrazy do znaków oznaczających sylaby (pismo sylabowe). Kolejny etap - to podział poszczególnych słów czy sylab na najmniejsze elementy, czyli głoski. Pismo takie, gdzie każdy znak oznacza jedną głoskę, nazywamy pismem alfabetycznym.
Pismo alfabetyczne upowszechnili i udoskonalili Fenicjanie zamieszkujący Syrię i Palestynę.
Dzięki fenickim żeglarzom i kupcom pismo dotarło do krajów śródziemnomorskich. Jako pierwsi pismo przejęli Grecy (udoskonalili oni kształt liter, niektóre spółgłoski fenickie zamienili na samogłoski, dostosowując je do potrzeb własnego języka). Rzymianie również dokonali zmian w wyglądzie liter, dodali nowe litery, uprościli zasady pisowni. W użyciu były dwa rodzaje pisma: majuskuła -duże litery oraz minuskuła -małe litery. Kopiści używali pisma pochyłego (kursywa), równocześnie rozwijało się pismo bardziej ozdobne, zwane gotyckim. Alfabet, który ukształtowali Rzymianie, nazywamy łacińskim.
Na alfabecie greckim i rzymskim były wzorowane późniejsze alfabety, np. polski, niemiecki, rosyjski i inne. Na podstawie alfabetu greckiego został utworzony alfabet używany obecnie przez Serbów, Bułgarów, Rosjan i Ukraińców.

• Następnie nauczyciel korzystając z fotografii, omawia poszczególne materiały i narzędzia pisarskie, jakich używano na przestrzeni dziejów.

Pierwsze znaki malowano lub wycinano w kamieniu. W dorzeczu Eufratu i Tygrysu pisano na tabliczkach glinianych, które następnie wypalano. Najwcześniej stosowano materiał piśmienniczy wyrabiany z łodyg rośliny, zwanej papirusem; jego produkcja była tania. Papirus sklejano w zwoje, a teksty pisano w wąskich kolumnach.
Jedyną jego wadą było kruszenie się materiału po kilkakrotnym użyciu.
Bardziej trwałym i droższym materiałem był pergamin. Wytwarzano go z wyprawionych skór cielęcych, koźlich czy owczych. Był on stosowany do początków ery druku.
Nazwa papier pochodzi z j. greckiego - papyros. Wynaleźli go Chińczycy w II w. n.e. Początkowo wytwarzany był z włókien konopii i służył do produkcji odzieży. Następnie do produkcji papieru używano włókien bambusa, słomy ryżowej, jedwabnika, bawełny, a w końcu celulozy. Papier czerpany wynalazł Tsai Lun około 105 r. .n.e. Wynalazek ten zdobyli Arabowie, po bitwie nad rzeką Taraz w 751 r.
Do Europy papier trafił około 1120 r. W Polsce po raz pierwszy uruchomiono produkcję papieru we wsi Prądnik Czerwony pod Krakowem w 1491 r. Masowa produkcja papieru z celulozy zaczęła się w Europie w XIX w. w związku z zmianą technologii druku (pośpieszne, rotacyjne maszyny drukarskie).

Czym pisano na tych materiałach?

W kamieniu i glinie - rylcami, na papirusie, pergaminie i papierze - pędzelkami, rurkami trzcinowymi i bambusowymi przyciętymi jak stalówki oraz piórami ptasimi. Atrament sporządzano z sadzy drzew iglastych zmieszanej z olejami i klejem rybnym (Chińczycy) lub z sadzy, krwi bydlęcej i czerwonej glinki (Europejczycy). Tworząc ozdobne ornamenty w ręcznie pisanych księgach, posługiwano się farbami ze sproszkowanego złota i srebra. Rzymianie robili atrament z wyciągu garbników roślinnych zmieszanego z roztworem siarczanu lub chlorku żelaza.
Wynalazek druku przypisuje się Janowi Gutenbergowi z Moguncji, przyjmując jako datę rok 1445.
To właśnie Gutenberg wpadł na pomysł wybijania za pomocą stempli z twardego metalu liter w płytce metalowej, dzięki czemu uzyskiwano twarde matryce, których można było używać wielokrotnie do odlewania czcionek. Pierwszym wielkim dziełem drukarskim była 2-tomowa Biblia, dla której Gutenberg przygotował 290 matryc różnych znaków pisarskich.
Pierwsze drukarnie w Europie powstały do końca XV w. W Krakowie Kacper Straube z Bawarii założył warsztat już w 1473 r., a do końca XV wieku powstało w Polsce jeszcze sześć drukarni.

• Rozmowa z uczniami na temat współczesnej postaci książki .

Współczesna książka - to książka drukowana, gdzie czcionki składane są komputerowo, ilustracja również przygotowana jest elektronicznie. Obecnie coraz częściej spotykamy książki w zupełnie innej postaci, nieprzypominające kształtem książki, np. dyskietka czy płyta CD.

• Podział klasy na 2-3 osobowe grupy; uczniowie otrzymują pytania.

Uczniowie korzystając z tekstów drukowanych, jak też ze strony www.wsp.krakow.pl, odpowiadają na pytania.

 

PRZYKŁADOWE PYTANIA DLA POSZCZEGÓLNYCH GRUP:

 

• Odczytanie odpowiedzi przez uczniów.

• Podsumowanie zajęć.

 

Bibliografia:
1. GŁOMBIOWSKI Karol, Szwejkowska Helena: Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu. Warszawa: PWN, 1983
2. GOBAN-KLAS, Tomasz: Powstanie i rozwój mediów : od malowideł naskalnych do multimediów. Kraków : Wydawnictwo Naukowe AP, 2001
3. GRYCZ J. , Gryczowa A.: Historia książki i bibliotek w zarysie. Warszawa: SBP, 1984
4. O KSIĄŻCE: mała encyklopedia dla nastolatków. Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987
5. SZWEJKOWSKA Helena: Książka drukowana XV-XVIII wieku: zarys historyczny. Wyd. 5 popr. Warszawa: PWN, 1987
6. http://www.wsp.krakow.pl